article-img

უკანასკნელი ადამიანი და ისტორიის მომავალი

ფრენსის ფუკუიამა ჩარლზ დევიდსონი ჯეფრი გედმინი

30 წლის შემდეგ ფრენსის ფუკუიამა მის ცნობილ ესეზე და იმ სირთულეებზე საუბრობს, რომლებიც დასავლეთს მომავალში ელის.

 

„ამერიკული ინტერესი“: თქვენი ცნობილი ესეს, „ისტორიის დასასრული?“, გამოქვეყნების შემდეგ 30 წელზე მეტი გავიდა. თქვენს კრიტიკოსთა შორის უმცირესია ის ნაწილი, რომელმაც ყურადღება თქვენი ესეს მიხედვით დაწერილ წიგნში მოყვანილ „უკანასკნელი ადამიანის“თეზისზე გაამახვილა. თუ შეგიძლიათ მეტი გვითხრათ ამ თეზისის შესახებ და რას ნიშნავს ის დღევანდელობისთვის?

ფრენსის ფუკუიამა: წიგნის „უკანასკნელი ადამიანის“ ნაწილი მთლიანად ეთმობა იმ სავარაუდო სირთულეებსა და პრობლემებს, რომლებიც დემოკრატიას მომავალში ელის. ერთ-ერთი საკითხი, რომელსაც ამ კონტექსტში ვახსენებდი იყო ვითარება, რომელშიც სტაბილურ, მდიდარ და მშვიდობიან საზოგადოებაში ხალხს მისაღწევი აღარაფერი აქვს. ვეღარ კმაყოფილდება ადამიანისთვის დამახასიათებელი ძლიერი მისწრაფება, რომელსაც მე „მეგალოთიმიას“ვუწოდებ და რომელიც გულისხმობს ადამიანის სურვილს იყოს გამორჩეული, სხვებზე უკეთესი. ამ მისწრაფებას გამოსავალი სჭირდება, რადგან როცა ადამიანს სამართლიანობისთვის ბრძოლის გზა აღარ რჩება, ის სამართლიანობის წინააღმდეგ იბრძვის.

თანამედროვე მსოფლიოს შეფასებისას შეუძლებელია არ შევამჩნიოთ ის ბრაზი, უიმედობა და პოპულიზმი, რომლებმა ასე უცნაურად ძლიერად მოიკიდეს ფეხი საზოგადოებაში. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღვნიშნოთ, რომ დასავლეთში ამჟამად არცერთი დიდი ომი არ მიმდინარეობს. რა თქმა უნდა, დასავლეთში მცხოვრებთა დიდი ნაწილისთვის შემოსავალი სასურველზე ბევრად ნელა იზრდება და შესაძლოა უსამართლოდაც ნაწილდებოდეს, მაგრამ დღეს ახლოსაც არ ვართ „დიდი დეპრესიის“ მდგომარეობასთან როცა ამერიკელთა შემოსავალი 25%-ით შემცირდა. შეხედეთ, მაგალითად, პოლონეთს, რომელიც „კანონისა და სამართლის“ პარტიის ძალაუფლებაში მოსვლამდე ევროკავშირის ყველაზე სწრაფად მზარდი ეკონომიკის მქონე ქვეყანა იყო. ისმის კითხვა: რამ გააბრაზა ეს ხალხი?
ჩემი წიგნის ერთი-ერთი სათქმელი ის იყო, რომ უსაფრთხოების პრობლემებისა და მძიმე მატერიალური მდგომარეობის გარდა, ადამიანებს უკმაყოფილების უამრავი მიზეზი აქვთ. ეს მიზეზები ადამიანთა ღირსების გრძნობასთანაა დაკავშირებული. ადამიანებს არ აკმაყოფილებთ უბრალო მომხმარებლებად ცხოვრება და წელიწადში ერთხელ ახალი „აიფონის“ ყიდვა, რადგან სინამდვილეში აღიარების მოპოვება სურთ. ვფიქრობ, რომ კრიტიკოსებმა სათანადო ყურადღება არ დაუთმეს ჩემი ესეს იმ ნაწილს, რომელშიც ხაზი გავუსვი, რომ ნაციონალიზმი და რელიგია არსად გაქრებოდნენ და თავს კიდევ ბევრჯერ შეგვახსენებდნენ.

„ა.ი.“: თუ შეგიძლიათ ამ კონტექსტში მეტი გვითხრათ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის შესახებ? კეთილდღეობის მატებასთან ერთად უკმაყოფილების გაძლიერებას ხომ მხოლოდ პოლონეთში არ ვხედავთ.

ფ.ფ.: მოდით იმით დავიწყოთ, რომ გაიზარდა თაობა, რომელსაც კომუნიზმში ცხოვრების გამოცდილება არ მიუღია. როცა ავტორიტარულ პოლიტიკურ სისტემაში ცხოვრობ, იცი რა არის ტირანია. გასულ წელს ჩემს სტუდენტებს აღმოსავლეთ გერმანიაში „შტაზის“ შესახებ გადაღებული ფილმი „სხვების ცხოვრება“ ვუჩვენე. თავშესაქცევი იყო მათი რეაქციებზე დაკვირვება, მათ 11 სექტემბერიც კი არ ახსოვთ, თავისთავად არც ტოტალიტარიზმთან ჰქონიათ შეხება და ნამდვილი პოლიციური რეჟიმის ხილვა მათთვის შოკისმომგვრელი იყო.

ვფიქრობ, რომ ის ხალხი, რომელიც ტოტალიტარიზმში ზრდასრული იყო, მადლიერია დემოკრატიაში ცხოვრების შესაძლებლობისთვის. მაგრამ ახალი თაობა, რომელსაც ასეთი პირდაპირი შეხება არ ჰქონია, ნაკლებად ხვდება რაზე საუბრობს და მათგან ისეთი სასაცილო ფრაზების მოსმენაა შესაძლებელი როგორიც „ბრიუსელი ახალი ტირანიაა“ და ა.შ.

გარდა ამისა, მჯერა, იმის რასაც ივან კრასტევი ამბობს. მან გამოქვეყნა სტატია, რომელშიც ამტკიცებს, რომ აღმოსავლეთ ევროპას არასდროს გაუვლია სოციალური ლიბერალიზაციის ის ეტაპი, რომელიც დასავლეთ ევროპამ გაიარა. ისინი ისე იქცეოდნენ, თითქოს რასობრივი, ეთნიკური და ტოლერანტობის პრობლემები კომუნიზმის დროს არ არსებობდა, სინამდვილეში კი ეს ყველაფერი რეჟიმის ტოტალური კონტროლის გამო იმალებოდა. მაგალითად, გერმანიაში რამდენიმე თაობას ასწავლეს, თუ რა იყო ჰოლოკოსტი და აუხსნეს ტოლერანტობისა და სხვადასხვა სოციალური ნორმების მნიშვნელობა. ეს საკმაოდ მძიმე გამოცდილებაა და გერმანელების ნაწილს აღიზიანებს კიდეც გამუდმებით იმის მოსმენა, თუ რა ცუდები იყვნენ ისინი წარსულში. საკუთარ თავზე ასე არცერთ ევროპულ ქვეყანას არ უმუშავია. აქა-იქ იყო ლუსტრაციის კამპანიები, მაგრამ გერმანული გამოცდილება მაინც განსხვავებული იყო.

„ა.ი.“: რატომ გავუშვით ხელიდან ეს შესაძლებლობა?

ფ.ფ.: რჩება შთაბეჭდილება, რომ კომუნიზმმა ეს საზოგადოებები დროში გააშეშა. კომუნისტური მმართველობის პერიოდში ამ ქვეყნებში ნულოვანი იმიგრაცია იყო, როცა იმავე დროს დასავლეთის ქვეყნებმა, მაგალითად საფრანგეთმა და ჰოლანდიამ, იმიგრაციის მძლავრი ტალღები გადაიტანეს. უცბად 1989 წელს ფარდა უცაბედად ჩამოწყდა და ისინი იმ საზოგადოებაში დაბრუნდნენ, რომელშიც 1945 წელს ცხოვრობდნენ. ამ დროს, დასავლეთ ევროპამ მნიშვნელოვანი წინსვლა განიცადა.

„ა.ი.“: 1989 წელს და მის შემდგომ პერიოდს რომ მივუბრუნდეთ, რა ვარაუდები გქონდათ და რომელი არჩევანი გეჩვენებოდათ ბრძნული და ეფექტური? და რა შეცდომები იყო დაშვებული?

ფ.ფ.: ცოტა ხნის წინ ბილ ბანსის ბიოგრაფიას ვკითხულობდი, რომელიც ჩემი უფროსი იყო, როცა ის და ჯეიმზ ბეიკერი სახელმწიფო დეპარტამენტს ხელმძღვანელობდნენ. უფროსი ბუშის პერიოდის შესახებ კითხვისას ისეთ თავდაჯერებულ ხალხს აწყდებით, რომ შეიძლება ტირილი მოგინდეთ. რა თქმა უნდა, მათ ბევრი შეცდომა დაუშვეს, მაგრამ მათი ზოგადი ზომიერება და იმის გააზრება, რომ განადგურებული საბჭოთა კავშირისთვის ჭრილობაზე მარილის მოყრა აღარ შეიძლებოდა, ნამდვილად ქების ღირსია.

კარგად მახსოვს, თუ რა მძაფრი უთანხმოება გვქონდა ბეიკერის სახელმწიფო დეპარტამენტის გუნდს კონდოლიზა რაისთან და ბრენტ სკოუკროფთან „თეთრ სახლში“. ისინი კიდევ უფრო ნელი ტემპით მოქმედებას ემხრობოდნენ, ჩვენ კი მიგვაჩნდა, რომ ისინი ვერაფერს ხვდებოდნენ საბჭოთა კავშირის იმდროინდელ სოციალურ დინამიკაზე და სამოქალაქო საზოგადოების მზაობაზე რევოლუციური ცვლილებებისთვის. ამ ნაწილში, ვფიქრობ, ჩვენ ვიყავით მართლები, თუმცა მათი დარწმუნებაც მოვახერხეთ. გერმანიის გაერთიანების შესახებ კითხვისას, ძალაუნებურად ვუთხარი ჩემ თავს, „მაინც როგორ გაგვიმართლა, რომ ეს გონიერი ხალხი იყო მაშინ პასუხისმგებელი.“

ამას გარდა, ვფიქრობ, იყო შეცდომებიც. ერთ-ერთი უდიდესი შეცდომა ის ეკონომიკური რჩევა იყო, რომელიც რუსებს საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მივეცით. ეს თავბრუდამხვევი ტრიუმფით იყო გამოწვეული, ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ ისინი საბჭოთა კავშირის დროინდელი სტრუქტურების გარეშეც მიხედავდნენ თავს და საბაზრო სტრუქტურები სპონტანურად ჩამოყალიბდებოდნენ.

დღევანდელი გადმოსახედიდან, პრივატიზაციის უფრო ფრთხილად წარმართვის და სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისას მეტი წინდახედულობის შემთხვევაში დღეს სხვაგვარი მდგომარეობა იქნებოდა. ეს ყველაფერი ჩემი კვლევის დღის წესრიგად იქცა, რადგან ახლა ვხვდები, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ძლიერი სახელმწიფოს ჩამოყალიბება, რომელიც, მაგალითად, საპრივატიზაციო აუქციონს წესების დაცვით ჩაატარებს და ოლიგარქებს არ გაამარჯვებინებს. იმ დროინდელ ვაშინგტონში ასეთ რამეებზე არავინ ფიქრობდა.

მეორე, ნატო-ს გაფართოება იყო, რომელზეც ჯერ კიდევ ვერ ჩამოვაყალიბე ჩემი შეხედულება. ბილი ამას ცუდ იდეად აფასებდა და ამბობს, რომ წინააღმდეგი იყო. ეს ისეთი გადაწყვეტილების მაგალითია, რომლის შედეგებს წინასწარ ვერავინ გათვლის. რა თქმა უნდა, ერთი-ერთი შედეგი მოსკოვის განაწყენება იყო, რომელიც რევანშისტულ განწყობებს დღესაც კვებავს. როგორც ვხვდები, ბეიკერმა და ბუშმა ნატო-ს გაფართოებაზე საბჭოთა კავშირთან მოლაპარაკებებისას არაფორმალურად დაადასტურეს, რომ ალიანსი არ აპირებდა აღმოსავლეთით გაფართოებას. ამავე დროს, აღმოსავლეთ ევროპელები გვეუბნებოდნენ, რომ რუსებისთვის ამას მნიშვნელობა არ ჰქონდა და როგორც კი მათ შესაძლებლობა მიეცემოდათ, მაინც შეეცდებოდნენ დაკარგულის დაბრუნებას და ეს მართლაც ასე მოხდა. მოსკოვის მიმართ ამის შემდეგ დასავლეთი ბევრად ზომიერად იქცეოდა, თუმცა როგორც კი მათ საკმარისი ძალა დააგროვეს, თავის ძველ თამაშ დაუბრუნდნენ. ასე რომ, შესაძლოა ნატო-ს ეს ახალი წევრები მართლებიც იყვნენ, მათმა ალიანსში მიღებამ, საბოლოო ჯამში, რუსული გავლენის ქვეშ დაბრუნებისგან გადაარჩინა.

„ა.ი.“: საუბარმა მიგვიყვანა დემოკრატიის უკანდახევასა და ავტორიტარიზმის გაძლიერების ტენდენციასთან. თქვენ მონაწილეობდით საქართველოსა და უკრაინაში სახელმწიფო ინსტიტუტების ჩამოყალიბების და დემოკრატიის ხელშეწყობის საქმეში. რა დასკვნების გაზიარება შეგეძლიათ ამ თვალსაზრისით?

ფ.ფ.: ვფიქრობ, ავტორიტარიზმის გავრცელების წინააღმდეგ ბრძოლის ფრონტზე ყველაზე მნიშვნელოვანი მონაკვეთი უკრაინაა. სწორედ ამიტომ ჩავერთე ამ საქმეში. პუტინი ძალისხმევას არ იშურებს, რათა უკრაინა როგორც დემოკრატია არ შედგეს. როგორც ჩანს, ამას მისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. მას უნდა აჩვენოს, რომ „ფერადი რევოლუციები“ ანარქიით მთავრდება, შესაბამისად, რაც მეტი აურზაური იქნება უკრაინაში, მით უფრო კმაყოფილი იქნება ის. ამიტომ არის მნიშვნელოვანი უკრაინამ პროგრესი აჩვენოს. უკრაინა მნიშვნელოვანი ევროპული ქვეყანაა და თუ ის რუსულ ორბიტაზე დაბრუნდა ან კორუფციის პრობლემები ვერ მოაგვარა, ეს ევროპული დემოკრატიისთვისაც ცუდი იქნება.

„ა.ი.“: რამდენად შესაძლებელი უკრაინამ წარმატებას მიაღწიოს, სანამ კრემლში ის მთავრობაა, რომელიც მათი წარუმატებლობისთვის არაფერს დაიშურებს?

ფ.ფ.: მე ვფიქრობ, რომ ეს შესაძლებელია. სტენფორდში სტუმრად გვყავდა უკრაინის ეკონომიკური განვითარებისა და ვაჭრობის მინისტრის მოადგილე. ის ამბობდა, რომ რუსული ბოიკოტი და მტრული დამოკიდებულება უკრაინისთვის სასარგებლო იყო, რადგან, მაგალითად, მათი ვაჭრობის 90% რუსეთზე მოდიოდა, ახალ კი პირიქითაა: 90% ამერიკასა და ევროპასთან ვაჭრობაა. ამგვარად, ახლა მათ კორუმპირებული ოლიგარქების ნაცვლად საქმე თანამდეროვე დასავლურ კომპანიებთან აქვთ.

ანალოგიურად, ყირიმის ანექსია და დონბასის ომი უკრაინული ეროვნული იდენტობის გამყარებისთვის სასარგებლო აღმოჩნდა. ეს ჩარლს ტილის ძველი თეორიაა, რომელიც სახელმწიფოს ჩამოყალიბების უმთავრეს ფაქტორად ომს განიხილავს. ომამდე ბევრი უკრაინელი მათსა და რუსებს შორის დიდ განსხვავებას ვერც ხედავდა, ახლა კი ყველაფერი შეიცვალა: ისინი ახლა საკუთარ დამოუკიდებლობას იცავენ.

პირად გამოცდილებაზე დაყრდნობით უკრაინის პერსპექტივებს ოპტიმისტურად ვაფასებ. ჩვენ ახალგაზრდა უკრაინელ რეფორმატორებს ვამზადებთ და მათ ერთმანეთთან ვაკავშირებთ. გაკვირვებული ვარ მათი რაოდენობით. მათ კარგი განათლება აქვთ მიღებული და ევროპისკენ მიისწრაფვიან. მიმაჩნია, რომ თაობათა ცვლასთან ერთად უკრაინაში ბევრი რამ შეიცვლება. როცა საბჭოთა კავშირის თაობა ადგილს მათ დაუთმობს ვინც დღეს 30-40 წლისაა, ქვეყნის წარმატების შანსებიც მოიმატებს.

„ა.ი.“: დღეს ბევრს საუბრობენ საერთაშორისო ასპარეზზე რუსეთთან მეტოქეობაზე. თქვენ როგორ ხედავთ ამ საკითხს?

ფ.ფ.: ჩემი დისერტაცია საბჭოთა კავშირის ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკაზე დავწერე, მთავარი რაც მინდოდა მეჩვენებინა, ის უკიდურესი სიფრთხილე იყო, რომელიც საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელობას ახასიათებდა. მოსკოვი ბევრს იმუქრებოდა ხოლმე, თუმცა ყოველთვის ელოდებოდა კრიზისის დასასრულს, რათა მუქარის შესრულება არ დასჭირებოდათ. კრემლი ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებს ამარაგებდა იარაღით, წვრთნიდა მათ ჯარისკაცებს და სამხედრო მრჩევლების დელეგაციებსაც აგზავნიდა, მაგრამ საკუთარი ძალების გადასროლა იშვიათი იყო.

პუტინის რუსეთმა, რომელიც საბჭოთა კავშირის ერთი მესამედია, ამ მიდგომას ხაზი გადაუსვა. რა თქმა უნდა, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ნატო-ს და რუსეთს შორის სამხედრო ბალანსი თვისობრივად განსხვავდება „ცივი ომის“ დროინდელი ძალთა განაწილებისგან. შესაბამისად, შეგვიძლია დავუშვათ, რომ პუტინი რისკზე წამსვლელი მოთამაშეა. ის შეიარაღებულ რაზმებს ვენესუელაშიც კი აგზავნის. თუმცა შეერთებულ შტატებს მისი თამაშის შეწყვეტა ნებისმიერ მომენტში შეუძლია და ვფიქრობ, ეს ასეც მოხდება კიდეც.

მეორე საკითხია, ასიმეტრიული ბრძოლა, სადაც პუტინი მის ხელთ არსებულ შეზღუდულ რესურსებს ძალიან ჭკვიანურად იყენებს, იქნება ეს არჩევნებში ჩარევა თუ ინტერნეტ სივრცის საინფორმაციო კამპანიები. კრემლმა ამ ინსტრუმენტების გამოყენების აზრი დასავლეთზე ბევრად ადრე დაინახა. დასავლეთის დემოკრატიული საზოგადოებების წიაღში არსებული უთანხმოებებისა და განხეთქილებების გამოყენების საქმეში რუსები ჩინელებზე გაცილებით უკეთესად დახელოვნებულები არიან.

„ა.ი.“: რას იტყვით ტრამპისა და რუსეთის ურთიერთოებზე?

ფ.ფ.: ტრამპის რუსეთთან მიმართებაში, პირადი ინტერესების თვალსაზრისითაც კი, ქცევა ყოველთვის უცნაურად მეჩვენებოდა. მაშინ, როცა კრემლის ამერიკულ არჩევნებში ჩარევის შესახებ ინფორმაცია გავრცელდა, ტრამპი უნდა გამოსულიყო და ეთქვა: „ეს მიუღებელი და აღმაშფოთებელია. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ჩემ დახმარებას ცდილობენ, მე, როგორც ამერიკელი, ვფიქრობ, რომ ამის საშუალება მათ არ უნდა მიეცეთ.“ ამის ნაცვლად, ის პირიქით მოიქცა. ის იმდენად კარგად თამაშობდა მოსკოვის კაცის როლს, რომ ბოლოს ფიქრობ, რომ ეს მართალი ვერ იქნება. რუსებს, რომ მართლაც საკუთარი კანდიდატი მოემზადებინათ, მოსკოვის სასარგებლოდ მისი ქცევა ასეთი თვალშისაცემი ალბათ არ იქნებოდა.

ტრამპი ყველაზე ამპარტავანია მათ შორის, ვინიც ოდესმე საჯარო ცხოვრებაში შემხვედრია. თუმცა მიუხედავად ამისა, ის მისი კერძო ინტერესების დაცვის საქმეშიც ვერ აღწევს შედეგებს, მისი ნარცისიზმი ყველაფერს ფარავს. ვფიქრობ, რუსეთიც ერთ-ერთი ასეთი მაგალითია.

„ა.ი.“: რა რჩევას მისცემდით ამერიკის ახალ პრეზიდენტს ამერიკის რეპუტაციის აღდგენისა და ალიანსების განმტკიცების საქმეში?

ფ.ფ.: ვფიქრობ ეს ძალიან რთული ამოცანა არ უნდა იყოს, ჩვენს მოკავშირეებს ამერიკასთან კეთილგანწყობილი ურთიერთობის გარდა სხვა ალტერნატივა მაინც არ აქვთ. ევროპელები მოსკოვისა და პეკინისკენ ვერ შეტრიალდებიან იმ მიზეზით, რომ ვაშინგტონის ის ვერ მიიღეს რაც უნდოდათ. მსოფლიოს გარშემო ყველა ტრამპის საპრეზიდენტო ვადის დასრულებას ელოდა და ამერიკელებიც ამშვიდებდნენ მოკავშირეებს: „ნუ ღელავთ და ცოტაც მოითმინეთ, მისი საპრეზიდენტო ვადა ამოიწურება და ჩვენ უწინდელ ურთიერთობებს დავუბრუნდებით.“

დიდი პრობლემა ის მგონია, რაც ტრამპის პრეზიდენტობამ მის ამომრჩევლებში გამოიწვია. იმედი მაქვს, რესპუბლიკური პარტია არ დაუბრუნდება იმ იზოლაციონიზმს, რომელიც მას მეოცე საუკუნის 30-იან და 40-იან წლებში ახასიათებდა. ეს დიდი შეცდომა იქნება.
თუმცა ყველა დიდი ცვლილება ის არ არის, ამერიკის პრეზიდენტის რიტორიკა ან სახელმწიფო მდივნის ქცევა არ ყოფილა, ყველაზე მეტად თავად ამერიკული საზოგადოება შეიცვალა. ბევრი ჩვენი მოკავშირისთვის ამერიკული საზოგადოება დრამატულად შეიცვალა და მათთვის გაუგებარი გახდა.

„ამერიკული ინტერესის“ გამოცემა ერაყის სამხედრო ოპერაციის პერიოდში დავიწყეთ, როცა ბევრი ევროპელი ამერიკელების ქცევისას ვერაფერს იგებდა. ამ ჟურნალის მთავარი მიზანიც იმ ხიდის აღდგენა იყო, რომელიც ევროპელებსა და ამერიკელებს შორის იყო მაშინ ჩატეხილი. თუმცა, ვისაც მაშინ გიჟები ვეგონეთ, ტრამპის პრეზიდენტობისას უარეს ხასიათზე დადგებოდა.

„ა.ი.“: რამდენად შესაძლებელი დემოკრატიულმა პარტიამ პროტექციონიზმისა და იზოლაციის საკუთარი ვერსია შემოგვთავაზოს?

ფ.ფ: რა თქმა უნდა, ამას ვერავინ გამორიცხავს. ამის ცდუნება არსებობს კიდეც. დემოკრატების ლიდერებს არ სურთ, რომ ვინმემ მარცხენა ფლანგიდან გადაუსწროს, რაც არაჯანსაღ დინამიკას აჩენს, რომელიც საფრანგეთის რევოლუციას მახსენებს. ეს საშიში პროცესია.

„ა.ი.“: არიან თუ არა დასავლური პოლიტიკური პარტიები კრიზისში?

ფ.ფ.: დიახ, ვიტყოდი, რომ არიან. ამერიკული პოლიტიკური პარტიები დიდი ხანია უკუსვლას განიცდიან. ამაში ვგულისხმობ იმ ფაქტს, რომ აღარ არსებობს პარტიებში ადამიანების ის ბირთვი, რომელიც პარტიის სახელით მიიღებს საჭირო გადაწყვეტილებებს. ახლა დიდი გავლენა პარტიებს ფინანსურ დონორებსა და შიდაპარტიული არჩევნების ხელმძღვანელებს აქვთ, მაგრამ პარტიულმა აპარატმა ძალაუფლება, დიდწილად დაკარგა.

ბრიტანეთი „ვესტმინსტერის სისტემის“ კლასიკური მაგალითი იყო. სახეზეა ორ პარტიული სისტემა, რომელსაც საფუძვლად მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემა უდევს. ამ სისტემაში ორი დისციპლინირებული პარტია და არჩეული დიქტატორივით ყოვლისშემძლე პრემიერ-მინისტრი თანაარსებობენ. ასეთ განაწილებას ბოლო „ბრექსიტმა“ მოუღო: აზრი ორივე პარტიაში გაიყო და ლეიბორისტებისა და კონსერვატორების ლიდერებს თანაპარტიელების შეჩერება აღარ გამოსდით. ანალოგიური პროცესები მიმდინარეობს ევროპის ქვეყნებშიც, 1990-იანი წლების შემდეგ გერმანელმა სოციალ-დემოკრატებმა ამომრჩეველთა ხმების 20% დაკარგეს, გაქრა საფრანგეთის სოციალისტური პარტია.

„ა.ი.“: თქვენი ახალი წიგნის, „იდენტობის“, გამოცემის შემდეგ ბევრ ქვეყანაში იმოგზაურეთ. რა კითხვებს გისვამდნენ მკითხველები ხშირად?

ფ.ფ.: ყველაზე ხშირი შეკითხვა თანამედროვე დემოკრატიებსა და ეროვნულ იდენტობას ეხება: რამდენად საჭიროა თანამედროვე დემოკრატიებისთვის ეროვნული იდენტობის ქონა? ბევრი ევროპელი მემარცხენე მიიჩნევს, რომ ის საჭირო არ არის. ისინი თვლიან, რომ ეროვნული იდენტობას ნაციონალიზმის გაძლიერება, ომები და უმცირესობების ჩაგვრა და სხვა საშინელებები მოსდევს.

მემარჯვენეებს შორის ეროვნული იდენტობის მნიშვნელობასა და აუცილებლობაზე მეტს საუბრობენ, თუმცა ხშირად ამას უკანდახევით აკეთებენ და ეროვნული იდენტობის ეთნიკურ დეფინიციას ამკვიდრებენ, რომელიც ექსკლუზიურია და საზოგადოების ნაწილის გაუცხოებას იწვევს. სამწუხაროდ, იშვიათად გვესმის ცენტრისტული პოზიციის შესახებ, რომელიც ეროვნული იდენტობის აუცილებლობას აღიარებს, მაგრამ მის დემოკრატიულ და ღია ფორმას გვთავაზობს. ეროვნული იდენტობის ასეთი ფორმის ევროპაში ხილვის შესაძლებლობა იყო ის თემა, რომელზეც მე ყველაზე ხშირად ვსაუბრობდი ამ შეხვედრების დროს.

„ა.ი.“: რა განსხვავებებია შეერთებულ შტატებსა და ევროპას შორის იდენტობის საკითხზე?

ფ.ფ.: საბოლოო ჯამში, ამერიკაში, ვფიქრობ, უკეთესი მდგომარეობაა ამ მხრივ, რადგან ჩვენ, ევროპელებისგან განსხვავებით, ხანგრძლივი და მძიმე ბრძოლის შემდეგ შევძელით ჩამოგვეყალიბებინა იდენტობა, რომელსაც მე სამოქალაქო იდენტობას ვუწოდებ. სამოქალაქო უფლებების მოძრაობის დასრულების შემდეგ ამერიკული იდენტობა რასობრივ ან ეთნიკურ ხასიათს აღარ ატარებდა, მისი საფუძველი ფუნდამენტური ამერიკული პრინციპების რწმენა და გაზიარება გახდა.

მაგრამ ახლა ეს კონცეფცია საფრთხის ქვეშაა. მემარჯვენეებს შორის მძლავრობს ის ფრთა, რომელსაც ამერიკელობის რასობრივი დეფინიციის აღდგენა სურს. მარცხენა ფლანგზე განსხვავებული პრობლემაა. აქ შეხვდებით ხალხს, რომელსაც არ სჯერა საერთო იდენტობის, ან მხოლოდ რასიზმის, პატრიარქატის და კოლონიალიზმის გარშემო შექმნილ იდენტობას აღიარებს. მათ შეერთებულ შტატებზე დადებითს ვერაფერს ათქმევინებ. ევროპასთან შედარებით, შეერთებულ შტატებში ამ პოზიციების ნაკლებად ექსტრემალურ ფორმებს ვხვდებით, თუმცა მათ არსებობას უკვე ვეღარავინ უარყოფს.

„ა.ი.“: არ გვიხსენებია კორუფცია და კლეპტოკრატია და ის როლი, რომელსაც დასავლეთი ავტორიტარული რეჟიმების მიმართ თამაშობს. რამდენად შესაძლებელია ეს დემოკრატიის საფრთხედ განვიხილოთ?

ფ.ფ.: ჩემს განცვიფრებას იწვევს, თუ როგორ იქცა რეიგანის წლების თავისუფალი ბაზრის იდეოლოგია გადასახადების დამალვის გამამართლებელ იდეოლოგიად. ხალხს, განსაკუთრებით კი მდიდარ ხალხს, არასდროს სურს გადასახადების გადახდა, მაგრამ ადრე ამ პოზიციის დაცვას საფუძვლიანი არგუმენტებით ცდილობდნენ. ასე შეიქმნა ლაფერის მრუდი და სხვა უამრავი თეორია, რომელიც ცდილობს დაგვარწმუნოს, რომ დაბალი გადასახადები ეკონომიკური ზრდის წამახალისებელი ფაქტორია, ხოლო მთავრობა აკრეფილი გადასახადების უხეიროდ მხარჯველია.

ავიღოთ ტიპიური ამერიკელი მდიდრის მაგალითი. დიდი ალბათობით მას დაარსებული აქვს საქველმოქმედო ფონდი, რომლითაც ბევრ კარგ საქმეს აკეთებს და ბევრს ეხმარება, მაგრამ, ამავე დროს, ცხოვრობს კარიბის ზღვის კუნძულზე, რადგან გადასახადების გადახდა ამერიკის ფისკალურ ზონაში არ სურს. მისთვის ეს სწორი გადაწყვეტილებაა. ის ამბობს: „ამერიკული გადასახადები ძალიან მაღალია, რატომ უნდა ვიხადო ისინი იქ?“. ფისკალურ რეზიდენტობის არჩევა ადამიანის კანონიერი უფლებაა, ამაზე მას ვერავინ შეედავება.

პოლიტიკური დაბრკოლება სწორედ ისაა, რომ ხალხს არ სურს ფისკალური წესების მკაცრად დაცვა. მათ საკუთარი ფულის საინვესტიციო ბანკების მეშვეობით დამალვა სურთ. ვფიქრობ, რომ „რეიგანიზმისა“ და „ტეტჩერიზმის“ იდეები მათ ამ გადაწყვეტილების გამართლებისთვის გამოიყენეს. ისინი თვლიან, რომ მათი შრომით შექმნილ სიმდიდრეს არავინ უნდა ეცილებოდეს.

„ა.ი.“: თუმცა, როგორც ჩანს, 25 ან 50 წლის წინ ეს საკითხები ნაკლებად აქტუალური იყო.

ფ.ფ.: მე ვფიქრობ, რომ კაპიტალიზმი ყოველთვის გამართულად მუშაობდა, როცა მას სოციალური პასუხისმგებლობა აწონასწორებდა. ყველას უნდა ესმოდეს, რომ კაპიტალისტური ინსტიტუტები შექმნილია საზოგადოებაში, რომელსაც თავისი ნორმები გააჩნია და რომლებიც ავლებს იმ დასაშვები ქცევის საზღვრებს.

ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორმა, ეკონომისტმა პოლ კოლიემ, ახლახან გამოაქვეყნა მისი ახალი წიგნი „კაპიტალიზმის მომავალი“, რომელშიც ის, სხვა საკითხებთან ერთად, ბიზნესის სხვადასხვა თვისებებზეც მსჯელობს. 1970-იან წლებში გამოქვეყნებული მილტონ ფრიდმანის ცნობილი სტატიის დედააზრი ის იყო, რომ კომპანიის ერთადერთი დანიშნულება მფლობელებისთვის სარგებლის მოტანაა. კოლიე ამტკიცებს, რომ ბიზნეს სკოლების სტუდენტების რამდენიმე თაობამ ეს მიდგომა გაითავისა, რაც შემდგომი წლების კაპიტალიზმის სახეზე აისახა: შრომის არანორმირებული საათები, ხელფასების და „ბენეფიტების“ შეკვეცა, პოლიტიკური ბერკეტების გამოყენება პროფკავშირების ჩამოყალიბების თავიდან ასაცილებლად და ა.შ.

კაპიტალიზმი ყოველთვის ამ ფორმით არ არსებობდა. თვალსაჩინოა მეორე მსოფლიოს ომის შემდგომო პერიოდები გერმანიასა და იაპონიაში, სადაც ბიზნესის მფლობელებმა გაიაზრეს, რომ ომებს შორის პერიოდში საკუთარ თანამშრომლებს მოწინააღმდეგეეებივით ეპყრობოდნენ. შესაბამისად, სოციალური მშვიდობის მოსაპოვებლად და დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემის დასამკვიდრებლად დოვლათის მათთან განაწილება იქნებოდა საჭირო. როგორც ვიცი, ანალოგიურად უდგებოდნენ ამ საკითხს ძველი თაობების ამერიკელი კაპიტალისტებიც.

„ა.ი.“: თუ ეს ჩვევებისა და ღირებულებების საკითხია, როგორც უნდა შევცვალოთ კაპიტალიზმის კულტურა უკეთესობისკენ?

ფ.ფ.: ნაწილი ბუნებრივი პოლიტიკური განვითარების შედეგად მოხდება. ახლა მრავლად ვხედავთ იდეებს, რომლებზეც წარსულში მემარცხენეებიც არ საუბრობდნენ, იქნება ეს მოსახლეობის უმდიდრესი ნაწილის შემოსავლის 70%-იანი დაბეგვრა თუ ფეისბუკისა და გუგლის მცირე ზომის კომპანიებად დაშლა. ექვსი თვის წინ ასეთი იდეები წარმოდგენელი შეიძლებოდა ყოფილიყო, ახლა კი ბევრი მხარდამჭერი ყავს. ზოგადად მიმაჩნია, რომ ეკონომიკური პოლიტიკა მნიშვნელოვნად შეიცვლება. მემარცხენეები შესაძლოა ზედმეტად შორს მიმავალ გეგმებს აწყობდნენ, მაგრამ ცენტრისტული ძალები, საბოლოო ჯამში, ადეკვატურ შუალედს გამონახავენ.

ყველაზე მთავარი, რაც ახლა პოლიტიკას აკლია, ამ ცვლილებების გატარებისთვის შესაბამისი მორალური საფუძველის გასაგებად ახსნაა. რა თქმა უნდა, მემარცხენეებს, როგორც ყოველთვის, მორალიზმი ახასიათებთ, თუმცა დროა, ახსნან თუ როგორი საზოგადოების ჩამოყალიბებას ელიან მათ მიერ შემოთავაზებული პოლიტიკური ცვლილებების მიღების შემთხვევაში. ასეთი რამ ჯერ არსად წამიკითხავს.

„ა.ი.“: დავუბრუნდეთ 1989 წელს. როგორ აუხსნიდით ამ წლის აზრსა და მნიშვნელობას იმ თაობას, რომელსაც მსგავსი რამ არ განუცდია?

ფ.ფ.: ერთადერთი რის გაკეთებაც ამ მხრივ შეიძლება, ისტორიის კარგი სწავლებაა, რაც, გულახდილად რომ ვთქვათ, კარგად არ გამოგვდის. მე ბევრი რამ მხოლოდ იმიტომ ვიცი, რომ ისტორიას ვსწავლობდი. მაგალითად, პირველი მსოფლიო ომის ვეტერანებს მეორე მსოფლიო ომის მონაწილეებისგან სრულიად განსხვავებული მორალური გამოცდილება ჰქონდათ. ამერიკელებისა და ბრიტანელებისთვის მეორე მსოფლიო ომი ტირანიის წინააღმდეგ მორალური ბრძოლა იყო, რომელიც მათი გამარჯვებით და დემოკრატიის ტრიუმფით დასრულდა. პირველი მსოფლიო ომი რადიკალურად განსხვავებულ დატვირთვას ატარებდა. ამ ომმა ძირი გამოუთხარა ბურჟუაზიულ მორალს. მილიონობით ახალგაზრდა ადამიანი ჩაება ომში და თავი გაწირა, ისინი საზარბაზნე ხორცად გამოიყენეს და ომი, საბოლოო ჯამში, არაფრით დამთავრდა. პირველი მსოფლიო ომის შედეგი გაცილებით ნიჰილისტური იყო.

რა თქმა უნდა, ეს ჩემ თავზე არ გამომიცდია და ერთადერთი გზა ამ მოვლენების შესახებ მეტის გასაგებად კითხვა და მათ შესახებ ფიქრი, ჩემი თავის იმ ვითარებაში წარმოდგენაა. ბევრი რამის აღმოჩენა შეიძლება მხატვრულ ლიტერატურაშიც. მახსოვს, თუ მძიმედ იმოქმედა ჩემზე ერიხ მარია რემარკის „დასავლეთის ფრონტი უცვლელიამ“. მემგონი შესაძლებელია ამ მოვლენების შესახებ არსებული მოგონებების შენარჩუნება.

 

ფრენსის ფუკუიამა, ჩარლზ დევიდსონი და ჯეფრი გედმინი